"Taliban uchun kanal – qo'shnilarda suv tanqisligi: O'zbekiston suvdan mahrum bo'lish xavfi ostida?"

XX asrda davlatlar va korporatsiyalar neft uchun qattiq raqobatlashgan — bu industrializatsiya davrining asosiy strategik resursi edi. XXI asrda esa, yana bir yanada qimmatbaho resurs — suv — birinchi o'ringa chiqmoqda. Endi jang barrel uchun emas, balki toza manbalar, ichimlik suvi olish imkoniyati va suvni saqlash texnologiyalari uchun olib borilmoqda. Suv — bu yangi neft, va uning uchun kurash allaqachon boshlandi.

https://kun.uz/ru/news/2025/02/27/kanal-dlya-talibana-defitsit-vody-u-sosedey-uzbekistan-riskuyet-ostatsya-bez-vody2025-02-28 08:52:24

Sirdaryo va Amudaryo — Markaziy Osiyodagi eng katta daryolar, mintaqa mamlakatlarini suv bilan ta'minlaydi. Amudaryo, Pamir tog'laridan boshlanib, Pyanj va Vakhsh daryolari qo'shilganda shakllanadi. U Tojikiston, Afg'oniston, O'zbekiston va Turkmanistondan o'tib, sobiq Orol dengiziga quyiladi. Uning suv taqsimotidagi har qanday o'zgarish ushbu mamlakatlarning ekotizimlari va iqtisodiyotiga potentsial tahdidlar olib keladi.

Mintaqada muhim suv ob'ekti — Qarakum kanali (sobiq Lenin kanali) — Turkmanistonning suvga bo'lgan ehtiyojining 80% ni ta'minlaydi. Kanalning uzunligi 1 375 km ni tashkil etadi va Amudaryodan suv olish hajmi sekundiga 500 kubometrga yetadi. Biroq, mintaqaga yangi tahdid boshqa suv loyihasi — Kushtapa bilan bog'liq bo'lib, bu Afg'oniston tomonidan 2021 yildan buyon faol qurilmoqda.

Kushtapa — Afg'onistonning suv resurslari sohasidagi eng katta infratuzilma loyihasi. Qurilish qirg'oq va daryo tubini betonlashsiz amalga oshirilmoqda, bu esa suv yo'qotishlariga olib keladi. Biroq, uning o'tkazuvchanligi sekundiga 600 kubometr suvni tashkil qiladi, bu esa Chirchiq daryosining oqimidan 2,5 baravar ko'pdir.

Texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori, o'qituvchi Sobir Mamadiyorovich Kodirov tushuntiradi: «Ushbu kanal mustahkamlovlarsiz qurilmoqda, suv qumli hududlarga yo'naltirilmoqda va uning katta qismi shunchaki tuproqqa singib ketadi. Biroq, asosiy muammo shundaki, O'zbekiston va Turkmaniston qishloq xo'jaligi va ichimlik suv ta'minoti uchun zarur suv hajmlaridan mahrum bo'ladi. Afg'onistonda suvni ishlatish uchun infratuzilma yo'q. Ular kanalga ega, lekin suvni dalalarga etkazish uchun nasos stansiyalari va infratuzilma yo'q. Bu sizda garaj bor, lekin mashina yo'qdek.

Agar Kushtapa to'liq quvvatda ishlay boshlasa, oqibatlari halokatli bo'ladi: Amudaryodagi suv darajasining keskin pasayishi O'zbekiston va Turkmaniston mintaqalarini suv bilan ta'minlashga ta'sir qiladi. Nasos stansiyalari to'xtab qoladi, chunki suv olish inshootlari daryo darajasidan yuqorida joylashgan bo'ladi. Qoraqalpog'istonda qurg'oqchilik kuchayadi, Orol dengizi esa yanada tezroq quriydi. Chang bo'ronlari soni oshadi. Suv resurslari uchun raqobat tufayli xalqaro tartibsizliklar kuchayishi mumkin. Qo'shni mamlakatlardan Afg'onistonga iqtisodiy sanktsiyalar qo'llanilishi mumkin.

O'zbekiston allaqachon inqirozning oldini olish uchun qadamlar tashlamoqda. 2023 yilda Abdulahiz Kamilov Kabulda muzokaralar o'tkazdi, unda suv hamkorligi muhokama qilindi. Biroq, kompleks ravishda harakat qilish zarur: transchegaraviy suvlarni ishlatish bo'yicha xalqaro kelishuvga erishish kerak. Afg'onistonga suv ta'minoti tizimini modernizatsiya qilish bo'yicha qo'shma loyihalar taklif etish lozim, shu jumladan to'siqlar va tanklar qurilishi. Suv yo'qotishlarini kamaytirish va suv resurslarini samarali ishlatish bo'yicha texnologiyalarni joriy etish muhimdir. Elektr energiyasining eksporti Afg'onistonga ta'sir qilish vositasi bo'lishi mumkin.

Suv inqirozi — bu qat'iy va o'ylangan harakatlarni talab qiladigan jiddiy chaqiriq. Tarix shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston har doim eng murakkab vaziyatlarda ham murosalar topgan. Umid qilamizki, O'zbekiston kelasi 10 yil ichida suvdan mahrum bo'lmaydi.