Bu haqda Kun.uz uchun tayyorlangan maqolada "Rivojlanish strategiyasi" markazi mutaxassislari Jamshid Sharipov va Ramziddin Nuriddinov so'z yuritadi.
O'zbekiston uchun eng muhim chaqiriqlardan biri demografik dividendni samarali foydalanishdir. Shu bilan birga, mehnatga layoqatli aholi qismining katta qismi yaxshiroq ish sharoitlari izlab chet elga migratsiya qilmoqda. 2023 yil dekabr holatiga ko'ra, O'zbekistondan mehnat migranti bo'lganlar soni ikki million kishini tashkil etadi: 1 452 300 erkak (72,4%) va 547 700 (27,6%) ayol. 2023 yilda O'zbekistonga qaytgan migrantlar soni 218,8 ming kishiga yetdi (2022 yilda 214,8 ming kishi), chiqib ketgan migrantlar esa 233,2 ming kishini tashkil etdi (2022 yilda 221,5 ming kishi).
O'zbekistondan mehnat migrantlarining aksariyati Rossiya Federatsiyasida (1,2 million kishi yoki migrantlarning umumiy sonining 60%), undan keyin Qozog'iston (191,8 ming kishi yoki 10%), Turkiya Respublikasi (113,8 ming kishi yoki 6%), Janubiy Koreya (68,1 ming kishi yoki 3%) va boshqa mamlakatlar (424,4 ming kishi yoki 21%) joylashgan.
O'zbekistondan chet elda mehnat migrantlari asosan qurilishda (52,7%), sanoatda (12,8%), xizmat ko'rsatish sohasida (9,7%), jamoat ovqatlanishida (6,9%), savdoda (6,7%), transportda (4,3%), qishloq xo'jaligida (4,1%) va boshqa sohalarda (2,8%)[1] ishlamoqda.
Jahon banki tomonidan "O'zbekiston fuqarolarini tinglash" loyihasi doirasida o'tkazilgan tadqiqotlarga ko'ra, hozirgi kunda mehnat migrantlari bo'lgan oilalar ulushi taxminan 13% ni tashkil etadi, 2022 yilda esa bu ko'rsatkich 20% ga yetgan. Shuningdek, Jahon banki mutaxassislari fikriga ko'ra, migratsiya kam ta'minlangan qatlamlar va qishloq xo'jaligida ko'proq tarqalgan.
O'zbekiston Markaziy banki (MB) ma'lumotlariga ko'ra, 2024 yil yanvaridan oktyabrgacha O'zbekistonga pul o'tkazmalari hajmi 12,6 milliard dollarga yetdi, bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 34% ga ko'pdir. Rossiyadan o'tkazmalar 35% ga oshib, 9,8 milliard dollarga yetdi, shu bilan birga, uning ulushi 78% ga kamaydi (Ukrainadagi mojaroga kirishdan oldin bu ko'rsatkich taxminan 90% edi). Qozog'istondan 699 million dollar, AQShdan 470 million dollar (37% o'sish), Janubiy Koreyadan 458 million dollar (71%), Turkiyadan 331 million dollar, Buyuk Britaniyadan esa 109 million dollar (76%)[2] kelgan.
Mehnat migratsiyasi muammolari va chaqiriqlari
"Rivojlanish strategiyasi" markazi mutaxassislari tomonidan o'tkazilgan tahlil mehnat migratsiyasi sohasida chuqur ildiz otgan muammolarni aniqlashga imkon berdi, bu muammolarni hal qilish uchun kompleks yondashuvni talab qiladi, xususan:
Nolegal migratsiya. Chet elga mehnat migratsiyasini tashkillashtirish agentligi, chet elga chiqmoqchi bo'lganlarning barchasiga qonuniy ish ta'minlashda qiyinchiliklarga duch kelmoqda, bu esa ko'plab migrantlarga vositachilarga murojaat qilishga majbur qiladi, bu esa nolegal migratsiya, ekspluatatsiya va odam savdosiga bog'liq xavflarni oshiradi. Yaxshi hayot izlab, migrantlar ko'pincha og'ir ish sharoitlari, majburiy mehnat, ularning huquqlarining buzilishi va ta'lim hamda tibbiy xizmatlarga cheklangan kirish bilan duch kelmoqdalar.
Xalqaro migratsiya tashkiloti (XMT) ma'lumotlariga ko'ra, O'zbekistonning chet elga mehnat migratsiyasini tashkillashtirish agentligi tomonidan ko'rsatilgan sa'y-harakatlarga qaramay,
2023 yilda faqat 38,4 ming kishi (yoki chiqib ketgan migrantlarning umumiy sonining 16,5%) qonuniy ishga joylashish kanallaridan foydalandilar, natijada 141 ta odam savdosi holati ro'yxatga olindi, 193 jabrdiyda. O'zbek migrantlarining asosiy ekspluatatsiya yo'nalishlari Rossiya, Qozog'iston, Turkiya va BAA hisoblanadi.
XMTning hisob-kitoblariga ko'ra, 2020 yilda butun dunyo bo'ylab migratsiya yo'nalishlarida 4317 migrant vafot etgan. 2023 yilga kelib, bu ko'rsatkich deyarli ikki baravar oshib, 8565 kishiga yetdi. O'zbekiston bo'yicha, mas'ul idora ma'lumotlariga ko'ra, 2020 yilda chet elda yuzaga kelgan baxtsiz hodisalar natijasida 200 dan ortiq O'zbekiston fuqarosining jasadi vatanga qaytarilgan. Migrantlar bilan bog'liq eng fojiali voqealardan biri 2018 yil 18 yanvarda Shymkent – Samara yo'lida avtobusda yuz bergan yong'in bo'lib, natijada Rossiyaga ishlash uchun yo'l olgan 52 nafar O'zbekiston fuqarosi halok bo'lgan. Bundan tashqari, 13 000 O'zbekiston fuqarosi AQShga noqonuniy kirishga urinishda qo'lga olingan. Ushbu ma'lumotlar nolegal migratsiya muammolarining kengligini ko'rsatadi va shoshilinch choralar ko'rishni talab qiladi.
Migrantlarning huquqiy va ijtimoiy himoyasizligi
So'nggi yillarda O'zbekistondan migrantlar ko'pincha Rossiyada ularning hayotiga va mehnat faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan muammolar bilan duch kelmoqdalar. Eng keng tarqalgan qiyinchiliklar qatorida ishchilarni ekspluatatsiya qilish, tez-tez rejalashtirilmagan tekshiruvlar, ish haqi to'lanmasligi, ish vaqti tartibining buzilishi va boshqa mehnat huquqlari buzilishi mavjud, bu esa migrantlar uchun qo'shimcha qiyinchiliklar tug'diradi va ularga munosib yashash sharoitlarini ta'minlash imkoniyatini cheklaydi.
2023 yilda mehnat nizolari bo'yicha yordam markazi huquq himoyachilari Rossiyada 400 ga yaqin O'zbekiston fuqarosiga bepul yuridik yordam ko'rsatdilar, ularga qiyin sharoitlarda o'z huquqlarini himoya qilishga yordam berishdi. Bu migrantlarning huquqlarini yanada samarali himoya qilish va mehnat qonunchiligiga rioyat qilishni kuchaytirish zarurligini ta'kidlaydi.
Til to'sig'i va ko'nikmalar yetishmasligi, bu esa migrantlarning past to'lanadigan sohalarda ishlashining asosiy sababidir. XMT ma'lumotlariga ko'ra, O'zbekistondan chet elda ro'yxatga olingan mehnat migrantlarining katta qismi qurilish sohasida (52,7%) ishlagan. Bu esa malaka yetishmasligi migrantlarning yuqori to'lanadigan sohalarda, masalan, axborot texnologiyalari, tibbiyot, muhandislik va boshqalar kabi sohalarda